संस्था परिचय : सेंटर फॉर अफोरडेबल वॉटर एंड सेनिटेशन टेक्नोलॉजी (CAWST- Center for Affordable Water and Sanitation Technology)

सेंटर फॉर अफोरडेबल वॉटर एंड सॅनिटेशन टेक्नॉलॉजी ही एक ना-नफा संस्था असून परवाना धारक अभियांत्रिकी संस्था आहे जी विकसनशील देशाकरिता स्वच्छ पाणी आणि मुलभूत स्वच्छता सुविधा उपलब्ध करून देण्याच्या दृष्टी ने तंत्रज्ञान उपलब्ध करून देते. CAWST चे मुख्य कार्यालय कॅनडा येथे असून , ८२ देशांच्या लहान मोठ्या शेकडो संस्था , सरकारी संस्था , समुदाय CAWST शी तंत्रज्ञान विकसित करून स्थानिक पातळीवर पाणी आणि स्वच्छता कार्यक्रम विकसित करून त्यांची क्षमता वाढवतात. CAWST ची स्थापना सन २००१ कॅनडा येथे झाली व ती लोकांना शुद्ध पिण्याचे पाणी कसे घ्यायचे , स्वास्थ्य संबधित सोपे उपाय, म्हणजे सगळ्यांना परवडतील असे, तंत्र विकसित करून सामान्य जनते पर्यंत पोहचविण्याचे काम करते व त्या करिता संस्था ट्रेनिंग आणि सलाहगार ही कामे पण संस्था सांभाळते.

आता पर्यंत CAWST ने जग भरातील १३.१ दश लक्ष लोकांना शुद्ध पाणी आणि सॅनिटेशन बद्दल जागरूक केले असून ६६ लाख लोकांना संस्थेचेच ट्रेनिंग मटेरीअल देऊन ,ट्रेनिंग दिले आहे. CAWST १६४ देशांशी जुळले असून , ६५०० संस्थांना सपोर्ट पण करते .

जरुरतमंद लोकांपर्यंत संस्थेचे कार्य पोहोचावे त्याकरिता CAWST वचनबद्ध आहे आणि त्याकरीता हि लोकांना सबसिडाईझ्ड दरात ट्रेनिंग देऊन, ट्रेनिंग मटेरीअल पण उपलब्ध करून देते कारण संस्थेचे उद्देशच आहे की बिलकुल साधारण तर्‍हेने व परवडणार्‍या खर्चात लोकांना पाणी आणि स्वच्छते बद्दल सगळ्या शंकांचे समाधान करायचे जेणे करून ते स्वतः त्याला अपडेट करून व त्याचे रखरखाव करण्यात समर्थ व्हावे .

CAWST ने सन २००१५ पर्यंत १९० देशातील ५००० संस्थांना आणि ८२ देशातील १०९१ लोकांना पाणी व सॅनिटेशन वर आपले प्रोजेक्ट्स दिले असून त्यांची अंमलबजावणी पण होत आहे.

संस्थेच्या अजून एका उपलब्धीवर प्रकाश टाकायचा झाला तर त्यांनी सन २०१५ साली दिलेले ट्रेनिंग . CAWST ने त्यांचीच एक संस्था WET Centers ( Water Expertise and Training Centers) हिला हाताशी धरून सन २०१५ मधे पाणी व सॅनिटेशन वर ५८०० लोकांना प्रशिक्षित केले आणि हा आकडा संस्था स्थापनेच्या वर्षा पासून (सन २००१)ते २०१४ च्या आकड्याचा तिसरा हिस्सा आहे.

CAWST जग-भरातल्या कुठल्या संस्था जुळल्या आहे हे खाली दिले आहे,

 

 

CAWST ही जागतिक स्थराची संस्था स्थापना कशी व कोणी केली यावर थोडा प्रकाश टाकावासा वाटतो . या संस्थेची स्थापना सन २००१ मधे एका महिलेने केली तिचे नाव होते कॅमिले डॉव-बाकर आणि तीच संस्थेची CEO होती. जगात काही वेगळ करायचं ह्या दृष्टीकोनातून तिने ऑईल एंड गॅस कंपनी ची नौकरी सोडून , महाविद्यालयात एन्व्हीरॉनमेंटल डिझाईन चा अभ्यास केला व पाणी शुद्ध करण्याचे, असे तंत्रज्ञान विकसित करायचा प्रयत्न केला जेणे करून लोकं स्वतः ते उपकरण तयार करून त्याची देखरेख करू शकले पाहिजे. शोधलेख पण असा निवडला जेणे करून हे तंत्र ज्ञान जगभर पसरवता येईल. त्यात त्यांना यश पण मिळाले. त्यांनी डिझाईन केलेल्या एका गोष्टीचा इथे उल्लेख करावासा वाटतो आणि तो म्हणजे बायोसँड फिल्टर.

बायोसँड फिल्टर (BSF) :

हे एक साधे वाळूचे उपकरण आहे. प्राचीन काळात जसे पाणी फिल्टर करायला वाळूचे एकावर एक मडके ठेऊन पाणी फिल्टर करत असे बिलकुल इतके साधे . याची उंची १ मीटर आणि चोही बाजूने ३० से.मी.रुंद. फिल्टर कंटेनर प्लास्टिक किंवा काँक्रीट कशाचे पण असू शकते. या फिल्टर मधे एक वेगळी सिलेक्ट आणि तैयार केलेली रेती व ग्रावेल याचा उपयोग केला जातो. दुषित पाण्यातील तरंगणारे व दिसणारे (Suspended Solid) हे रेती मुळे फिल्टर होते आणि ज्या पाण्यातील जिवाणू मुळे आपण आजारी पडतो ते रेतीच्या वरच्या दोन लेयर (Bio-layer) मध्ये नष्ट होतात कारण इथे बॅकटेरिया वाढवल्या जातात. म्हणून याचे नाव बायोसँड फिल्टर ठेवले असे मानायला हरकत नाही.

या फिल्टरची विशेषता ही की याच्यात कुठल्याही प्रकारचे पाणी फिल्टर होते, मग ते विहिरीचे , बोरवेलचे , तलावाचे किंवा पावसाचे असुदे. आणि म्हणूनच हे फिल्टर ग्रामीण भागात वापरायला एकदम सोपे कारण पाणी कुठलही असले तरी ते शुद्धच करणार. एकच मर्यादा आहे ती अशी की पाणी केमिकल मुक्त असावे .कारण वरच्या दोन लेअर मधे आपण जे बॅकटेरिया वाढवतो ते मरून जातील .

लगातार नाही तरी दिवसातून एकदा तरी या फिल्टरचा उपयोग करणे गरजेचे आहे. एकदा पाणी वर टाकले की ते झिरपत झिरपत खाली येते आणि तोटी द्वारे शुद्ध पाणी बाहेर येते. Gravity तत्वावर, हे फिल्टर काम करतात. एका तासात १२ ते १८ लिटर शुद्ध पाणी आपल्याला मिळत. हो आणि मुख्य म्हणजे विजेचा खर्च नाही. प्रयोग शाळेत आणि बाहेर पण या फिल्टरवर अभ्यास करण्यात आला आणि हे लक्षात आले की हे दूषित पाण्यातून १०० टक्के worms , १०० टक्के protoza , ९८.५ टक्के bacteria आणि ७० -९९ टक्के virusesनष्ट करत. इतके करून सुद्धा काही प्रमाणात bacteria किंवा viruses राहण्याची शक्यता टाळता येत नाही म्हणून Chlorine चा वापर करावा असे CAWST शिफारीस करतात .

CAWST च्या २०१३ च्या एका रिपोर्ट प्रमाणे ५५ पेक्षा जास्त देशां मधे ६,५०,००० फिल्टर उपयोगात आणले जात असून ४ दशलक्ष लोकांना त्याचा फायदा मिळाला आहे.

या व्यतिरिक्त CAWST संस्था भारताच्या २०१६-२०१९ च्या स्वच्छ भारत अभियान करता जिथे कमी प्रमाणात किंवा सॅनिटेशन चे काम पोहचलेच नाही त्या ठिकाणी Sanitation Capacity Building Platform च्या कामा मधे मदत करत आहे. National Institute of Urban Affair (NIUA) जी अर्बन डेव्हलेपमेंट मंत्रालयाच्या अंतर्गत काम करते तिला सर्व शासकीय स्थरावरील विभागांना व इतर संस्थांना , नॉलेज शेअरिंग आणि ट्रेनिंग च्या माध्यमातून , सॅनिटेशन कॅप्यासिटी वाढवण्याच्या दृष्टीने सन २०१६ मध्ये Sanitation Capacity Building Platform ची स्थापना करण्यात आली. या करिता Bill and Melinda Gates Foundation ने NIUA ला स्वच्छ भारत अभियान अंतर्गत कामा मध्ये मदत करण्याच्या दृष्टी ने CAWST ला आमंत्रित केले जेणे करून ह्या अभियाना चे उद्दिष्ठ सन २०१९ पर्यंत गाठता यावे.

अफोरडेबल वॉटर

या जगात सगळ्यांना स्वच्छ पाणी आणि त्याची उपलब्धता एक गरजेची वस्तू आहे. पाणी नाही अशातील भाग नाही पण आपले चुकीचे अर्थशास्त्र आणि खराब स्थितीतली मुलभूत सुविधा , पाण्याची कमी , सॅनिटेशन व हायजीन या कारणाने दरवर्षी लाखोंच्या संख्येने लोक मरण पावतात, त्यात मुलांचे प्रमाण जास्त आहे .

पाण्याची कमी, दुषित पाणी आणि अस्वच्छता, याचा, जग भरातील गरीब कुटुंबातील मुलांच्या अन्न सुरक्षा , बालपण व त्यांचे शिक्षण या गोष्टींवर विपरीत परिणाम होतो . दुष्काळात तर ही परिस्थिती आणखी तीव्र होते. सन २०५० पर्यंत अशी वेळ येऊ शकते की चार पैकी एक माणूस अशा परिस्थितीत राहील जिथे पाण्याचा दुष्काळ असेल किंवा जिथे वारंवार शुद्ध पाण्याचा अभाव असेल.

CAWST चे असे मत आहे की
सन १९९० पासून २.६ बिलियन लोकांना शुद्ध पाणी उपलब्ध झाले असले , तरीपण ६६३ दशलक्ष लोक वंचित आहे.

कमीत कमी १.८ बिलियन लोकांना असे पाणी उपलब्ध असते जे मल मुळे दूषित असते २.४ बिलियन लोक स्वच्छता-गृह किंवा संडास पासून वंचित आहे. इत्यादी इत्यादी.

अशा लोकांना स्वस्त आणि परवडणार्‍या दरात शुद्ध पाणी उपलब्ध करण्याच्या दृष्टीने CAWST तंत्रज्ञान विकसित करून त्याचे ट्रेनिंग व साहित्य , संस्था व लोकां पर्यंत जावे या दृष्टीने प्रयत्नशील असते.

सन २०१५ मधे CAWST ने ५.१ मिलियन डॉलर खर्च केले व त्या करिता त्यांना खाली नमूद केलेल्या संस्था व व्यक्तिगतरीत्या ज्यांनी मदत केली त्याची टक्के वारी खाली दिली आहे, जरुरत मंद लोकांपर्यंत CAWST ची सेवा पोहोचावी हे संस्थेचे उद्धिष्ट आहे.

 

 

श्री. विनोद हांडे, नागपूर - मो : ९४२३६७७७९५