આપત્તિ (હોનારત) એટલે કોઈક એવી ઘટના કે જે ખૂબ પીડા કે દુઃક દેનારી, લોકોના જોખમ કરનારી અને મોટાભાગના લોકોને ઈજા કરનારી, ઉપરાંત તેમને ધન-દોલત અને માલમિલકતથી પણ ખુવાર કરનારી હોય છે. આપત્તિ એવી પરિસ્થિતિ છે કે જે ચેતવણી આપ્યા વગર કે ખૂબ ટૂંકાગાળાની ચેતવણી આપીને એકદમ ત્રાટકે છે. જાનમાલની ખુવારી સર્જી જાય છે. અને જે સમાજ જીવનને છિન્નભિન્ન કરી નાખે છે. ટૂંકમાં કહીએ તો આપત્તિ કે હોનારતને કારણે એટલા મોટા પ્રમાણમાં નુકસાન થતું હોય છે કે જે કેટલાક કિસ્સાઓમાં સ્થાનિક સંસ્થાઓ કે સરકાર આવી પડેલી ખુવારીને ઓછી કરીને લોકજીવનને પુનઃ ધબકતું કરવામાં એકલાં પહોંચી વળી શકતા નથી.
સરળ અર્થમાં કહીએ તો આપત્તિને કારણે ઉદ્ભવતી પરિસ્થિતિમાંથી માર્ગ કાઢવા માટે લેવામાં આવતા વિવિધ પગલાંઓનો સમૂહ એટલે આપત્તિ સંચાલન. આપત્તિ સંચાલન એ આપત્તિના વિવિધ તબક્કાએ તમામ સપાટીને સ્પર્શતી નીતિઓ, વહીવટી નિર્ણયો અને કામગારીનો સમૂહ છે.
આપત્તિ (હોનારત) સંચાલનમાં આપત્તિ માટેના આયોજન અને તેના પ્રત્યુત્તરનાં તમામ પાસાઓનો સમાવેશ થાય છે. તેમાં આપત્તિ અગાઉની અને આપત્તિ બાદની તમામ પ્રવૃત્તિઓનો સમાવેશ થાય છે. તેનો સંબંધ આપત્તિના જોખમો અને તેના પરિણામો બંને સાથે છે. નિષ્ણાતોની વ્યાખ્યા પ્રમાણે “હોનારતનું સંચાલન એટલે કુદરતી કે માનવસર્જિત મોટી દુર્ઘટનાથી સર્જાયેલ સમસ્યાના નિરાકરણ માટે આયોજીત સંચાલકીય પ્રવૃત્તિ.”
સામાન્ય રીતે હોનારતને આપણે બે વિભાગમાં વહેંચી શકીએ. (૧) કુદરતી અને (૨) માનવસર્જિત. કુદરતી હોનારતોમાં ધરતીકંપ, પૂર, વાવાઝોડું, સુનામી, દરિયાઈ ભૂકંપ, હિમપ્રપાત, અતિવૃષ્ટિ, અનાવૃષ્ટિ, જ્વાળામુખી, દાવાનળ, તીવ્ર ઠંડી વગેરે આવે છે. આ બધી હોનારતો પર માનવનો અંકુશ મહ્દઅંશે નથી હોતો. જયારે માનવસર્જિત હોનારતોમાં રેલવે અકસ્માતો, હવાઈ અકસ્માતો, બસ અકસ્માતો, દરિયાઈ અકસ્માતો, ભીષણ આગ, રોગચાળો, કોમી તોફાનો, આતંકવાદી હુમલા વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. તદ્ઉપરાંત ગ્લોબલ વોર્મિંગનો પણ આપણે માનવસર્જિત હોનારતમાં સમાવેશ કરી શકીએ. કે જે આજના યુગની મહત્વની બાબત છે. અને તેના સંચાલન પર અચૂક પગલાં લેવા અતિ આવશ્યક છે.
માનવસર્જિત હોનારતો માટે માનવીય કારણો જેવા કે જંગલોનો નાશ, પાણી અને જમીનના સંચાલનમાં બેદરકારી, ભૂગર્ભ અણુધડાકા, રાસાયણિક પ્રયોગો, નદી ઉપર બંધાતા મોટા ડેમો વગેરે કારણો જવાબદાર ગણવામાં આવે છે. વિશ્વની અમુક માનવસર્જિત હોનારતો વિશે નીચેના મુદ્દાઓ સૂચન કરે છે.
૧. મધ્ય અને પશ્ચિમ આફ્રિકામાં જંગલો સાફ થવાને કારણે ત્યાંના હવામાન અને વરસાદમાં મોટો ફેરફાર થયો છે. અને તેને કારણે દુષ્કાળનું જોખમ વધ્યું છે.
૨. યુરોપમાં કુદરતી હોનારતો કરતાં માનવસર્જિત હોનારતો દ્વારા ઘણું આર્થિક નુકશાન થયું છે. તેમાં ઔદ્યોગિક અકસ્માતોનો સમાવેશ થાય છે. યંત્રોના ભાગોમાં ઘસારો તથા કામદારોની ભૂલ, અણઆવડત, બેદરકારી વગેરે આવી હોનારતો માટે જવાબદાર ગણી શકાય.
૩. લેટિન અમેરિકા અને કેરેલિયન દેશોમાં ખાણના અકસ્માતો તથા તેલ લીક થવાને કારણે હોનારતો સર્જાઈ છે.
૪. ભારતમાં ૧૯૮૪માં ભોપાલમાં મિથાઈલ આઈસો સાયનેટ ગેસ લીક થવાને કારણે ઘણા લોકો મૃત્યુ પામ્યા હતાં અને આજુબાજુના પ્રદેશોમાંથી અસંખ્ય લોકોને સ્થળાંતર કરવું પડ્યું હતું. આ પ્રકારની ઘટનાઓ ન બને તે માટે ઘણાં દેશોમાં પર્યાવરણને લગતા કાયદાઓમાં જરૂરી સુધારા વધારા કરવામાં આવ્યા છે.
૫. દિલ્હીમાં સિનેમાગૃહમાં આગ લાગતા અંદાજે ૬૦ વ્યક્તિો મૃત્યુ પામી હતી. આગને કાબૂમાં લેવા માટે ફાયરબ્રિગેડના ૨૦૦ કર્મચારીઓએ સતત બે કલાક સુધી જહેમત ઉઠાવી હતી.
૬. ભારતમાં ૨૦૦૨માં હરિયાણા માં દાદરીગામથી ૬ કિ.મી. દૂર આકાશમાં ૧૫,૦૦૦ ફૂટની ઊંચાઈએ સાઉદી એરવેઝનું જમ્બો જેટ વિમાન અને કાઝસ્તાન એરલાઈન્સના વિમાન વચ્ચે અથડામણ થઈ હતી અને તેમાં ૩૫૦ માણસો મૃત્યુ પામ્યા હતા.
આ ઉપરાંત પૂર એ હવે કુદરતી આફતના બદલે માનવી દ્વારા નોતરેલી મુસીબત ખોટી એન્જિનિયરીંગ સિસ્ટમ અને રાજકારણથી થયેલ પ્રકોપ હોય તેમ જણાઈ રહ્યું છે. આ માટેનો પુરાવો આપતી હકીકત ઓરિસ્સામાં થઈ ગયેલો પૂરનો બનાવ છે.
ઓરિસ્સાના ઉપરવાસમાં ભારે વરસાદના પગલે પૂર આવતાં આઠમી સપ્ટેમ્બરે, હીરાકુંડ ડેમમાંથી ૧૧ લાક ક્યુસેક પાણી છોડવામાં આવ્યું હતું, જેની જાણકારી કે ચેતવણી નીચાણવાળા વિસ્તારોમાં રહેતા લોકોને અપાઈ નહોતી. ડેમના સુપ્રિટેન્ડિંગ એન્જિનિયર માટે ડેમની સુરક્ષા જન સમુદાયની સુરક્ષા કરતા સર્વોચ્ચ હતી. છત્તીસગઢના આ ડેમના ૫૯ દરવાજા ખોલી નાખવાને લીધે નીચાણવાળા વિસ્તારમાં રહેતા લોકોની જાનમાલની પારાવાર નુકસાની થઈ. આ જ રીતે ૧૮મી ઓગસ્ટ, ૨૦૦૮ના રોજ નેપાળમાં કુશા ખાતે કોસીએ કોસીએ તેનો પૂર્વીય પ્રવાહનો બંધ તોડી નાખ્યો હતો, જેની વિપરીત અસર બિહારના લોકોને થઈ હતી. ગ્લોબલ વોર્મિંગ અને ગ્લોબલ કૂલિંગ બંનેને આપણે માનવસર્જિત હોનારતમાં સમાવી શકીએ. બંને પરિસ્થિતિઓમાં હવામાન અને તાપમાનમાં થતા ફેરફારો જોવા મળે છે. જે માનવીય પ્રવૃત્તિઓને જ આભારી છે.
સમગ્ર સૌરાષ્ટ્રમાં આ વર્ષે મકરસંક્રાંતિ બાદ પણ ઠંડીનું પ્રમાણ ઘટવાને બદલે ઉત્તરોત્તર વધી રહ્યું છે. આ વર્ષે મકરસંક્રાંતિ બાદ કાશ્મીરમાં વિક્રમસર્જક હીમવર્ષા પછી ભાવનગર સહિત સમગ્ર સૌરાષ્ટ્ર કડકડતી ઠંડીના પ્રકોપમાં સપડાઈ ગયું છે અને પૂરા ફેબ્રુઆરી માસમાં પણ ટાઢ પડશે તેવી આગાહી છે ત્યારે લોકો ફરીથી માનતા થયા છે કે “ગ્લોબલ વોર્મિંગ”ની જેટલું જ ખતરનાક “ગ્લોબલ કૂલિંગ” પણ છે અને એશિયા, અમેરિકા, ઓસ્ટ્રેલિયા, યુરોપ સહિતના ખંડોમાં આ વર્ષે તેણે કૂલિંગનો બરાબર પરચો આપી દીધો છે. સમગ્ર પૃથ્વી પર ગરમીનું પ્રમાણ ૧૯૯૮ થી બંધ થયા બાદ ઈ.સ ૨૦૦૩ પછી સમગ્ર રીતે પૃથ્વી પર ઠંડી વધી રહી છે.
ભારતમાં આ કાતિલ ઠંડીથી સેંકડો લોકો છેલ્લા એક માસમાં મોતને ભેટ્યા છે. સમગ્ર વિશ્વમાં ઠંડીનું પ્રમાણ વધતુ જાય છે. અથવા તો ગુજરાત સૌરાષ્ટ્ર જેવા પંથકોમાં શિયાળાની ઋતુ લંબાતી જાય છે. આ માટે મૂળભૂત રીતે માનવીઓ જ જવાબદાર છે. અમેરિકા, ફ્રાન્સ, બ્રિટન, જર્મની સહિતના બધા ઉદ્યોગ પ્રધાન દેશોએ કાર્બન ડાયોક્સાઇડ, કાર્બન મોનોક્સાઇડ, ફ્લોરો કાર્બન, નાઇટ્રોજન ઓક્સાઈડ સહિતના અંગારવાયુથી સમગ્ર પૃથ્વીના પર્યાવરણને દૂષિત કરી દીધું છે. આ ઉપરાંત સમગ્ર પૃથ્વી પર વાહનોનાં વપરાશમાં ઉત્તરોત્તર વધારો પણ હવામાં પ્રદૂષણનો વધારો કરે છે.
હવામાં પ્રદૂષણ ભળતા તેમાં ગરમી વધે છે અને તેના આવરણો રચાય છે. જે સૂર્યના કિરણોને સીધી પૃથ્વી પર પડવા દેતા નથી. શિયાળામાં ભેજનું પ્રમાણ ૪૦ થી ૫૦ ટકા છે. તેથી પણ વધુ રહે છે, ત્યારે હવામાં રહેલા આ પ્રદૂષિત તત્ત્વો આ ભેજ સાથે ભળી જતાં આવરણ જાડું અને વિશાળ બનતા સૂર્યકિરણોને પૃથ્વીની સપાટી સુધી પહોંચવા દેતા નથી, તેથી સ્વાભાવિક જ ઠંડીનું પ્રમાણ વધતું જાય છે. આપણને ગ્લોબલ વોર્મિંગની તો બરાબર ખબર છે. પરંતુ ગ્લોબલ કૂલિંગ કે જેના પર વૈજ્ઞાનિકો પણ ખોજ અને શોધખોળ કરી રહ્યા છે અને સામાન્ય માનવીની સમજની બહાર છે. પણ જો આવું જ કૂલિંગનું વલણ ચાલુ રહેશે તો વિશ્વભરમાં બરફની ચાદર પથરાઈ જશે. જેમાંથી રણ જેવા ગરમ પ્રદેશો પણ બાકાત નહીં રહે.
પૃથ્વીના તાપમાનમાં થઈ રહેલા સતત વધારાને ગ્લોબલ વોર્મિંગ અથવા વૈશ્વિક ઉષ્ણતા કહેવામાં આવે છે. ઔદ્યોગિકરણના પરિણામે મોટાપાયાના ઉદ્યોગો શરૂ થયા, વાહન વ્યવહારનો વ્યાપ વધ્યો, પેટ્રોલ-ડિઝલ વગેરે ધૂમાડાવાળા બળતણથી પ્રદૂષણમાં સતત વધારો થવા લાગ્યો. સૂર્યની ગરમીને ઓછી કરતા ઓઝોન વાયુના પડમાં ગાબડા પડવાની શરૂઆત થઈ, પરિણામ સૂર્યના કિરણોની વિપરિત અસર તાપમાનમાં પડી. જેને કારણે ગ્લોબલ વોર્મિંગ થયું. અને તેને કારણે હવામાન અને તાપમાનમાં ધરખમ ફેરફારો થવા લાગ્યા.
તાજેતકરના વોર્મિંગના કારણો સંશોધન સક્રિય વિસ્તાર છે. ઔદ્યોગિક યુગના પ્રારંભથી અનુભવવામાં આવેલા વોર્મિંગ પાછળ માનવિય પ્રવૃત્તિઓ જવાબદાર છે. અને તેના કારણે વાતાવરણીય ગ્રીનહાઉસ ગેસમાં અનુભવવામાં આવેલું વોર્મિંગ ફક્ત કુદરતી કારણો દ્વારા જ સંતોષકારક રીતે સમજાવી શકાય તેમ નથી. તાજેતરના ૫૦ વર્ષોમાં આ કારણ અત્યંત સ્પષ્ટ છે, જે એ સમય હતો જેમાં ગ્રીન હાઉસ ગેસ એકત્રીકરણના વધારાએ સ્થાન લીધું હતું અને તેના માટે અત્યંત સંપૂર્ણ માપદંડો અસ્તિત્વમાં છે.
ગ્રીન હાઉસની અસર જોસેફ ફોરિયર દ્વારા ૧૮૨૪માં શોધી કાઢવામાં આવી હતી અને ૧૮૯૬માં સૌ પ્રથમ વાર જથ્થાબંધ રીતે સવારે એરહેનીયસ દ્વારા તપાસ કરવામાં આવી હતી. આ એક એવી પ્રક્રિયા છે જેના દ્વારા એબ્સોર્શન અને વાતવરણીય ગેસ દ્વારા ઈન્ફ્રારેડ રેડિયેશનનું પ્રદૂષણ ગ્રહના નીચા વાતાવરણ અને સપાટ સપાટીને હૂંફાળું કરે છે. ગ્રીનહાઉસની અસરનું અસ્તિત્વ એટલું વિવાદસ્પદ નથી. જ્યારે માનવ પ્રવૃત્તિઓ ખાસ પ્રકારના ગ્રીનહાઉસ ગેસના વાતાવરણીય જથ્થામાં વધારો કરે છે ત્યારે ગ્રીનહાઉસની ગેસના વાતાવરણીય જથ્થામાં વધારો કરે છે ત્યારે ગ્રીનહાઉસની મજબૂતાઈમાં કેટલો ફેરફાર થાય છે તે પ્રશ્ન છે.
દરેક વર્ષનું વધુમાં વધુ આવર્તન ઉત્તરીય ગોળાર્ધના શિયાળાના અંત દરમિયાનમાં પહોંચે છે અને છોડવાઓ જ્યારે વાતાવરણમાંથી CO2 દૂર કરે છે ત્યારે ઉત્તરીય ગોળાર્ધની આગળ ધપતી મોસમ દરમિયાન ઘટે છે. કુદરતી રીતે પેદા થતા ગ્રીનહાઉસની વોર્મિંગ અસર આશરે ૩૩ અને એનબીએસપી, સી (૫૯ અને એનબીએસપી, એફ) છે, જેના વિના વિના પૃથ્વી રહેવાલાયક નથી. પૃથ્વી પરના મોટા ગ્રીનહાઉસોમાં પાણીની વરાળ જે ગ્રીનહાઉસની અસરના આશરે ૩૬-૭૦ ટકા જેટલી થાય છે અને તેમાં વાદળો કાર્બન ડાયોક્સાઈડનો સમાવેશ થતો નથી અને તે ૯-૨૬ ટકામાં પરિણમે છે, મિથેન જે ૪-૯ ટકામાં પરિણમે છે અને ઓઝોન કે જે ૩-૭ ટકામાં પરિણમે છે. જ્યારથી ઔદ્યોગિક ક્રાંતિએ વિવિધ ગ્રીનહાઉસ ગેસના વાતાવરણીય જથ્થામાં વધારો કર્યો છે ત્યારથી માનવીય પ્રવૃત્તિઓ CO2, મિથેન, ટ્રોપોસ્ફેરિક ઓઝોન, CFC અને નાઈટ્રસ ઓક્સાઈડમાંથી કિરણોત્સર્ગી બળોમાં પરિણમી છે.
મિથેનના વાતાવરણીય જથ્થામાં ૧૭૦૦ના દાયકાની મધ્યમાં જ્યારથી ઔદ્યોગિક ક્રાંતિનો પ્રારંભ થયો ત્યારથી અનુક્રમે ૩૬ ટકા અને ૧૪૮ ટકાનો વધારો થયો છે. આ સ્તરો છેલ્લા ૬,૫૦,૦૦૦ વર્ષો, કે જેમાંથી બરફના ટુકડામાંથી વિશ્વસનીય ડેટા મેળવવામાં આવ્યો છે. તેમાં કોઈપણ સમયની તુલનામાં નોંધપાત્ર રીતે ઊંચા છે. માનવીય પ્રવૃત્તિઓમાં સમાવિષ્ટ એવી ફોસીલ ફ્યૂલને બાળવાથી છેલ્લા ૨૦ વર્ષોમાં CO2માં આશરે ત્રણ ગણો વધારો થયો છે. જમીનના વપરાશ ખાસકરીને જંગલોના નાશને કારણે અન્ય વધારો થયો છે. ફોસીલ ફ્યૂઅલ બાળવાની વધતી જતી પ્રવૃત્તિઓ અને જમીન વપરાશમાં ફેરફારને કારણે CO2 જથ્થામાં સતત વધારો થતો રહે તેવી ધારણા સેવવામાં આવે છે. વધારાની માત્રાનો આધાર અચોક્કસ આર્થિક સોશિયોલોજીકલ, ટેકનોલોજિકલ અને કુદરતી પ્રવૃત્તિઓ પર રહેશે.
છૂટાછવાયા રેકોર્ડ સૂચવે છે કે બરફશિલાઓ ૧૮૦૦ના પ્રારંભિક સમયથી ઓગળી રહી છે. ૧૯૫૦માં માપદંડો પ્રારંભ કરવામાં આવ્યા હતા. તેમાં, WGMS અને NSIDC માં મળી આવ્યા હતા તેવા બરફશિલાઓના જથ્થા અસંતુલન પર દેખરેખ રાખવાનું સ્વીકારવામાં આવ્યું છે. ચોક્કસ વાતાવરણ ઘટનાઓને ગ્લોબલ વોર્મિંગ સાથે જોડવાનું મુશ્કેલ હોવા છતાં વૈશ્વિક તાપમાનમાં થયેલો વધારો બરફશિલાઓમાં ઘટાડો, આર્કટિક સંકોચન અને વિશ્વસ્તેર મુદ્રી સ્તરમાં વધારા સહિત વ્યાપક ફેરફારોમાં પરિણમે છે. પ્રેસિપીટેશનના જથ્થામાં અને પદ્ધતિમાં ફેરફારો પૂર અને દુષ્કાળમાં પરિણમે છે. ભારે વાતાવરણ ઘટનાઓનું આવર્તન અને ઉગ્રતામાં ફેરફારો થવાની શક્યતા છે. અન્ય અસરોમાં કૃષિ ઉપજમાં ફેરફારો નવા વેપારમાર્ગમાં વધારો, ઓછો ઉનાળુ સ્ટ્રીમ ફલો, સ્પેસીઓનો લોપ અને વિવિધ પ્રકારના રોગો વેકટરમાં વધારો થવો તેનો સમાવેશ થાય છે.
કુદરતી પર્યાવરણ અને માનવજીવન એમ બંને પર કેટલીક અસરો થઈ છે, જે ગ્લોબલ વોર્મિંગને આભારી છે. IPPC નો ૨૦૦૧નો અહેવાલ એવું સુચવે છે કે બરફશીલાઓનું ઓગળવું, આઈસ શેલ્પ અંતરાય જેમકે લાર્સન આઈસ શેલ્પ, દરિયાઈ સ્તરમાં વધારો, વરસાદની પદ્ધતિમાં ફેરફાર અને ભારે વાતાવરણ ઘટનાઓની ઉગ્રતા અને ફ્રીકવન્સીમાં થયેલો વધારો થોડા ઘણા અંશે ગ્લોબલ વોર્મિંગને આભારી છે.
અન્ય સંભવિત અસરોમાં કેટલાક પ્રદેશોમાં પાણીની તંગી અને અન્ય પ્રદેશોમાં પ્રેસિપિટેશનમાં વધારો, પર્વતીય બરફ જથ્થામાં ફેરફારો અને હૂંફાળા તાપમાનને કારણે આરોગ્ય પર વિપરિત અસરનો સમાવેશ થાય છે. અસરગ્રસ્ત વિસ્તારોમાં વધતી જતી વસ્તીની માત્રાને કારણે ગ્લોબલ વોર્મિંગની સામાજિક અને આર્થિક અસરો વધુ ખરાબ બની શકે છે. સાધારણ વાતાવરણવાળા પ્રદેશોમાં કેટલાક ફાયદાઓ જેમ કે ઠંડીને કારણે થોડી માત્રામાં મૃત્યુઓ થવાની ધારણા સેવાય છે. પરંતુ પૃથ્વીના અમુક વિસ્તારોમાં ગ્લોબલ કૂલિંગની વધતી જતી અસરને કારણે આ ધારણા પણ ખોટી પૂરવાર થતી જણાય છે.
આમ, પૃથ્વીના અમુક વિસ્તારમાં ગ્લોબલ વોર્મિંગ અને અમુક વિસ્તારમાં ગ્લોબલ કૂલિંગની વ્યાપક અસરોને લીધે જનજીવન ખોરવાઈ રહેલું જણાય છે. નવો IPCC ફોર્થ એસેસમેન્ટ રિપોર્ટ સંક્ષિપ્ત સાર એવો અહેવાલ આપે છે કે ૧૯૭૦ થી ઉત્તર એટલાન્ટિક સમુદ્રમાં ઉગ્ર ટ્રોપિકલ વાવાઝોડા ગતિવિધિમાં વદારો થયો હતો તેવા નિરિક્ષણયુક્ત પુરાવાઓ છે, જે સમુદ્રની સપાટીના તાપમાનમાં થતા વધારાની સાથે સહસંબંધ ધરાવે છે. પરંતુ નિયમિત ઉપગ્રહ નિરીક્ષણોના રેકોર્ડ પૂર્વે લાંબાગાળાના વલણો શોધી કાઢવા તે જટિલ છે. વધારાની ધારેલી અસરોમાં ૧૯૮૦-૧૯૯૯ સાતે સંબંધિત ૨૦૯૦-૨૧૦૦ માં સમુદ્રી સ્તર ૦.૧૮ થી ૦.૫૯ મીટરમાં વધારો, કૃષિ ક્ષેત્રે સંકટ, થર્મોહેલાઈન સકર્યુલેશનનું સંભવિત ધીમા પડવું, ઓઝોન સ્તરમાં ઘટાડો, ઉગ્રતામાં વધારો, વાવાઝોડાઓ અને ભારે વાતાવરણ ઘટનાઓ, સમુદ્ર પીએચનું સ્તર નીચું આવવું, સમુદ્રમાં ઓક્સીજનમાં ઘટાડો અને વિવિધ રોગોનો ફેલાવો જેમ કે મેલેરિયા અને ડેન્ગ્યુ તાવ, તેમ જ લીમ રોગ, હેન્ટાવાયરસ ચેપ, બૂબોનીક પ્લેગ અને કોલેરાનો સમાવેશ થાય છે. ભવિષ્યના ક્લાયમેટ અંદાજોને આધારે એક અભ્યાસમાં ૧૧૦૩ પ્રાણીઓ પ્લાન્ટ સ્પેશીના નમૂનામાંથી ૧૮ ટકાથી ૩૫ ટકાનો ૨૦૫૦ની સાલ સુધીમાં લોપ થશે એવી ધારણા સેવવામાં આવી છે. જો કે, બહુ ઓછા અભ્યાસોએ તાજેતરના ક્લાયમેટ ફેરફારને કારણે લોપ થશે તેવી ધારણા સેવી છે અનેક અભ્યાસ સુચવે છે કે લોપના અંદાજિત દરો અનિશ્ચિત છે. (હિમ નદીઓનું સુકાવું અને અદૃશ્ય થવું)
કેટલાક અર્થશાસ્ત્રીઓએ વિશ્વભરમાં ક્લાયમેટ ફેરફારથી થયેલા નુકસાનના ચોખ્ખા આર્થિક ખર્ચનો અંદાજ બાંધવાનો પ્રયત્ન કર્યો હતો. આ પ્રકારના અંદાજોએ હજુ સુધી કોઈ અંતિમ તારણો હાંસલ કર્યા નથી, ૧૦૦ અંદાજોના એક સર્વેમાં કાર્બન (ટનદીઠ કાર્બન ડાયોક્સાઈડના યુએસ ડોલર ૧૨) ટનદીઠ યુએસ ડોલર ૪૩ની સરેરાશ સાથે મૂલ્ય કાર્બન (ટીસી) ટનદીઠ યુએસ ડોલર ૧૦ (કાર્બન ડાયોક્સાઈડ ટન દીઠ યુએસ ડોલર ૩)થી લઈને યુએસ ડોલર ૩૫૦ ટીસી (ટનદીઠ કાર્બન ડાયોકસાઈડ યુએસ ડોલર ૯૫), સંભવિત આર્થિક અસર પરના એક વ્યાપક જાહેર અહેવાલ એ સ્ટર્ન સમીક્ષા છે. તે સૂચવે છે કે ભારે વાતાવરણ કદાચ વૈશ્વિક કાચી ઘરેલુ પેદાશમાં એક ટકા સુધીનો ઘટાડો કરી શકે છે, અને ખરાબમાં ખરાબ કિસ્સામાં વૈશ્વિક માથાદીઠ વપરાશ કદાચ ૨૦ ટકા સુધી ઘટી શકે છે. અહેવાલની પદ્ધતિ તરફેણકારી વલણ અને ઉપસંહારની ઘણા અર્થશાસ્ત્રીઓએ ટીકા કરી છે, આ ટીકાઓ મુખ્યત્વે સમીક્ષાની ડિસ્કાઉન્ટીંગની ધારણાઓ અને તેની સ્થિતિ અંગેની પસંદગીઓ અંગેની છે. જ્યારે અન્યોએ સંખ્યાની દૃષ્ટિએ આર્થિક જોખમોને લગતા સામાન્ય પ્રયત્નોને ટેકો આપ્યો છે. પ્રાથમિક અભ્યાસ સૂચવે છે કેગ્લોબલ વોર્મિંગને પહોંચી વળવાના ખર્ચાઓ અને ફાયદાઓ વ્યાપક રીતે અક્ષાંશમાં તુલનાત્મક છે.
ક્લાયમેટ વૈજ્ઞાનિકોમાં એક વ્યાપક સંધિએ છે કે વૈશ્વિક તાપમાનમાં થઈ રહેલો વધારો કેટલાક રાષ્ટ્રો, રાજ્યો, કોર્પોરેશનો અને વ્યક્તિઓને પ્રતિભાવ અમલી બનાવવામાં પરિણમ્યો છે. ગ્લોબલ વોર્મિંગ અંગેના આ પ્રતિભાવો ગ્લોબલ વોર્મિંગની અસરો સામે વ્યવસ્થા કરવી અને ઘટાડવી અથવા ગ્લોબલ વોર્મિંગને ઉલ્ટી તે બે વચ્ચે વ્યાપક રીતે વહેંચાય છે. પાછળથી પહોંચી વળવું તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. અને તેમાં પ્રદૂષણ ઘટાડો અને અટકળયુક્ત જિયોએન્જિનિયરીંગ એમ બંનેનો સમાવેશ થાય છે. ઘણા પર્યાવરણીય જૂથો ગ્લોબલ વોર્મિંગ સામે વ્યક્તિગત પગલાંને પ્રોત્સાહન આપે છે, તેમજ ઘણી વખત વપરાશકર્તા દ્વારા જ નહી પરંતુ, સમુદાય અને પ્રાદેશિક સંસ્થાઓ દ્વારા પણ પ્રોત્સાહન આપવામાં આવે છે. કેટલાંક ફોસીલ ફ્યૂઅલ ઉત્પાદન અને CO2 પ્રદૂષણ વચ્ચે સીધો સંબંધ દર્શાવીને વિશ્વકક્ષાએ ફોસીલ ફ્યૂઅલ ઉત્પાદન પર ક્વોટાનું સૂચન કર્યું છે.
અમેરિકન નિવૃત્તિ જનરલો અને એડમિરલોના બનેલ મિલિટરી એડવાઈઝરી બોર્ડ દ્વારા “નેશનલ સિક્યુરિટી એન્ડ થ્રેડ ઓફ ક્લાઈમેન્ટ ચેન્જ” નામનો અહેવાલ પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યો. આ અહેવાલમાં અંદાજવામાં આવ્યું છે કે ગ્લોબલ વોર્મિંગને કારણે સુરક્ષાને લગતી બાબતો પ્રભાવિત થઈ છે. ઘણા પર્યાવરણીય જૂથો ગ્લોબલ વોર્મિંગ સામે વ્યક્તિગત પગલાંને પ્રોત્સાહન આપે છે, તેમજ વૈકલ્પિક બળતણના વપરાશ સામે વિસ્તરિત ઉર્જા કાર્યક્ષમતા અને મર્યાદિત પગલાંઓ સહિત ક્લાયમેટ ફેરફાર પર વ્યવસાયિક પગલાંનો પણ સમાવેશ થાય છે.
જાન્યુઆરી ૨૦૦૫માં યુરોપિયન યૂનિયને તેની યુરોપિયન યૂનિયન એમિસન ટ્રેડિંગ સ્કીમ રજૂ કરી હતી, જે અનુસાર ગ્રીનહાઉસ ગેસ પ્રદૂષણ ટ્રેડિંગ યોજના મારફતે કંપનીઓ સરકાર સાથે મળીને પોતાના પ્રદૂષણ પર નિયંત્રણ મૂકવા સંમત થાય છે. અથવા તેમની મંજૂરીઓ અંતર્ગત કામ કરતા લોકો પાસેથી ક્રેડિટની ખરીદી કરે છે. ઓસ્ટ્રેલિયાને ૨૦૦૮માં તેમની કાર્બન પોલ્યુશન રિડકશન સ્કીમની જાહેરાત કરી હતી.
યુનાઈટેડ સ્ટેટસના પ્રમુખ બરાક ઓબામા એ જાહેરાત કરી હતી કે તેઓ અર્થતંત્ર આધારિત નિયંત્રણ અને વેપાર યોજના રજૂ કરશે. ગ્લોબલ વોર્મિંગને નાથવા માટે વિશ્વની પ્રાથમિક આંતરરાષ્ટ્રીય સંધિ એ ક્યોટો પ્રોટોકોલ છે, ૧૯૯૭માં વાટાઘાટ હાથ ધરાઈ હતી તે યુએનએફસીસીસીમાં એમેન્ડમેન્ટ છે. આ પ્રોટોકોલ હવે વૈશ્વિક સ્તર ૧૬૦ કરતા વધુ દેશોને અને ૫૫ થી વધુ વૈશ્વિક ગ્રીનહાઉસ ગેસ પ્રદૂષણોને આવરી લે છે. ફક્ત યુએસ અને કઝાકસ્તાને આ સંધિ સ્વીકારી નથી, કેમકે યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સ ઐતિહાસિક રીતે ગ્રીનહાઉસ ગેસ છોડનાર વિશ્વનો સૌથી મોટો દેશ છે. આ સંધિ ૨૦૧૨માં પૂરી થાય છે. અને તેના પછીની ભવિષ્યની સંધિ કરવા માટે આંતરરાષ્ટ્રીય વાટાઘાટો મે ૨૦૦૭માં શરૂ થઈ હતી. યુએસ પ્રમુખ જ્યોર્જ ડબલ્યુ બુશે ક્લાયમેટ ફેરફારને નાથવા માટે સુધારેલી ઉર્જા ટેકનોલોજી આગળ ધપાવી હતી. જ્યારે અમેરિકામાં આવેલા વિવિધ રાજ્યો અને શહેરી સરકારે સ્થાનિક ધોરણે ક્યોટો પ્રોટોકોલને ટેકો અને પાલન કરવાનો સંકેત આપતા પોતાના પ્રયાસો શરૂ કર્યા હતા. જેમાં રિજીયોનલ ગ્રીનહાઉસ ગેસ ઈનિશીયેટીવનો સમાવેશ થાય છે.
મેઘા યોગેશકુમાર ભટ્ટ
લેખિકા ગુજરાત આર્ટસ એન્ડ કોમર્સ કોલેજ, અમદાવાદમાં વ્યાખ્યતા સહાયક છે.
સંકલનઃકંચન કુંભારાણા
આપત્તિ (હોનારત) સંચાલનનો અર્થ
સરળ અર્થમાં કહીએ તો આપત્તિને કારણે ઉદ્ભવતી પરિસ્થિતિમાંથી માર્ગ કાઢવા માટે લેવામાં આવતા વિવિધ પગલાંઓનો સમૂહ એટલે આપત્તિ સંચાલન. આપત્તિ સંચાલન એ આપત્તિના વિવિધ તબક્કાએ તમામ સપાટીને સ્પર્શતી નીતિઓ, વહીવટી નિર્ણયો અને કામગારીનો સમૂહ છે.
આપત્તિ (હોનારત) સંચાલનમાં આપત્તિ માટેના આયોજન અને તેના પ્રત્યુત્તરનાં તમામ પાસાઓનો સમાવેશ થાય છે. તેમાં આપત્તિ અગાઉની અને આપત્તિ બાદની તમામ પ્રવૃત્તિઓનો સમાવેશ થાય છે. તેનો સંબંધ આપત્તિના જોખમો અને તેના પરિણામો બંને સાથે છે. નિષ્ણાતોની વ્યાખ્યા પ્રમાણે “હોનારતનું સંચાલન એટલે કુદરતી કે માનવસર્જિત મોટી દુર્ઘટનાથી સર્જાયેલ સમસ્યાના નિરાકરણ માટે આયોજીત સંચાલકીય પ્રવૃત્તિ.”
હોનારતના પ્રકારો
સામાન્ય રીતે હોનારતને આપણે બે વિભાગમાં વહેંચી શકીએ. (૧) કુદરતી અને (૨) માનવસર્જિત. કુદરતી હોનારતોમાં ધરતીકંપ, પૂર, વાવાઝોડું, સુનામી, દરિયાઈ ભૂકંપ, હિમપ્રપાત, અતિવૃષ્ટિ, અનાવૃષ્ટિ, જ્વાળામુખી, દાવાનળ, તીવ્ર ઠંડી વગેરે આવે છે. આ બધી હોનારતો પર માનવનો અંકુશ મહ્દઅંશે નથી હોતો. જયારે માનવસર્જિત હોનારતોમાં રેલવે અકસ્માતો, હવાઈ અકસ્માતો, બસ અકસ્માતો, દરિયાઈ અકસ્માતો, ભીષણ આગ, રોગચાળો, કોમી તોફાનો, આતંકવાદી હુમલા વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. તદ્ઉપરાંત ગ્લોબલ વોર્મિંગનો પણ આપણે માનવસર્જિત હોનારતમાં સમાવેશ કરી શકીએ. કે જે આજના યુગની મહત્વની બાબત છે. અને તેના સંચાલન પર અચૂક પગલાં લેવા અતિ આવશ્યક છે.
માનવ સર્જિત હોનારતો
માનવસર્જિત હોનારતો માટે માનવીય કારણો જેવા કે જંગલોનો નાશ, પાણી અને જમીનના સંચાલનમાં બેદરકારી, ભૂગર્ભ અણુધડાકા, રાસાયણિક પ્રયોગો, નદી ઉપર બંધાતા મોટા ડેમો વગેરે કારણો જવાબદાર ગણવામાં આવે છે. વિશ્વની અમુક માનવસર્જિત હોનારતો વિશે નીચેના મુદ્દાઓ સૂચન કરે છે.
૧. મધ્ય અને પશ્ચિમ આફ્રિકામાં જંગલો સાફ થવાને કારણે ત્યાંના હવામાન અને વરસાદમાં મોટો ફેરફાર થયો છે. અને તેને કારણે દુષ્કાળનું જોખમ વધ્યું છે.
૨. યુરોપમાં કુદરતી હોનારતો કરતાં માનવસર્જિત હોનારતો દ્વારા ઘણું આર્થિક નુકશાન થયું છે. તેમાં ઔદ્યોગિક અકસ્માતોનો સમાવેશ થાય છે. યંત્રોના ભાગોમાં ઘસારો તથા કામદારોની ભૂલ, અણઆવડત, બેદરકારી વગેરે આવી હોનારતો માટે જવાબદાર ગણી શકાય.
૩. લેટિન અમેરિકા અને કેરેલિયન દેશોમાં ખાણના અકસ્માતો તથા તેલ લીક થવાને કારણે હોનારતો સર્જાઈ છે.
૪. ભારતમાં ૧૯૮૪માં ભોપાલમાં મિથાઈલ આઈસો સાયનેટ ગેસ લીક થવાને કારણે ઘણા લોકો મૃત્યુ પામ્યા હતાં અને આજુબાજુના પ્રદેશોમાંથી અસંખ્ય લોકોને સ્થળાંતર કરવું પડ્યું હતું. આ પ્રકારની ઘટનાઓ ન બને તે માટે ઘણાં દેશોમાં પર્યાવરણને લગતા કાયદાઓમાં જરૂરી સુધારા વધારા કરવામાં આવ્યા છે.
૫. દિલ્હીમાં સિનેમાગૃહમાં આગ લાગતા અંદાજે ૬૦ વ્યક્તિો મૃત્યુ પામી હતી. આગને કાબૂમાં લેવા માટે ફાયરબ્રિગેડના ૨૦૦ કર્મચારીઓએ સતત બે કલાક સુધી જહેમત ઉઠાવી હતી.
૬. ભારતમાં ૨૦૦૨માં હરિયાણા માં દાદરીગામથી ૬ કિ.મી. દૂર આકાશમાં ૧૫,૦૦૦ ફૂટની ઊંચાઈએ સાઉદી એરવેઝનું જમ્બો જેટ વિમાન અને કાઝસ્તાન એરલાઈન્સના વિમાન વચ્ચે અથડામણ થઈ હતી અને તેમાં ૩૫૦ માણસો મૃત્યુ પામ્યા હતા.
આ ઉપરાંત પૂર એ હવે કુદરતી આફતના બદલે માનવી દ્વારા નોતરેલી મુસીબત ખોટી એન્જિનિયરીંગ સિસ્ટમ અને રાજકારણથી થયેલ પ્રકોપ હોય તેમ જણાઈ રહ્યું છે. આ માટેનો પુરાવો આપતી હકીકત ઓરિસ્સામાં થઈ ગયેલો પૂરનો બનાવ છે.
ઓરિસ્સાના ઉપરવાસમાં ભારે વરસાદના પગલે પૂર આવતાં આઠમી સપ્ટેમ્બરે, હીરાકુંડ ડેમમાંથી ૧૧ લાક ક્યુસેક પાણી છોડવામાં આવ્યું હતું, જેની જાણકારી કે ચેતવણી નીચાણવાળા વિસ્તારોમાં રહેતા લોકોને અપાઈ નહોતી. ડેમના સુપ્રિટેન્ડિંગ એન્જિનિયર માટે ડેમની સુરક્ષા જન સમુદાયની સુરક્ષા કરતા સર્વોચ્ચ હતી. છત્તીસગઢના આ ડેમના ૫૯ દરવાજા ખોલી નાખવાને લીધે નીચાણવાળા વિસ્તારમાં રહેતા લોકોની જાનમાલની પારાવાર નુકસાની થઈ. આ જ રીતે ૧૮મી ઓગસ્ટ, ૨૦૦૮ના રોજ નેપાળમાં કુશા ખાતે કોસીએ કોસીએ તેનો પૂર્વીય પ્રવાહનો બંધ તોડી નાખ્યો હતો, જેની વિપરીત અસર બિહારના લોકોને થઈ હતી. ગ્લોબલ વોર્મિંગ અને ગ્લોબલ કૂલિંગ બંનેને આપણે માનવસર્જિત હોનારતમાં સમાવી શકીએ. બંને પરિસ્થિતિઓમાં હવામાન અને તાપમાનમાં થતા ફેરફારો જોવા મળે છે. જે માનવીય પ્રવૃત્તિઓને જ આભારી છે.
ગ્લોબલ કૂલિંગ
સમગ્ર સૌરાષ્ટ્રમાં આ વર્ષે મકરસંક્રાંતિ બાદ પણ ઠંડીનું પ્રમાણ ઘટવાને બદલે ઉત્તરોત્તર વધી રહ્યું છે. આ વર્ષે મકરસંક્રાંતિ બાદ કાશ્મીરમાં વિક્રમસર્જક હીમવર્ષા પછી ભાવનગર સહિત સમગ્ર સૌરાષ્ટ્ર કડકડતી ઠંડીના પ્રકોપમાં સપડાઈ ગયું છે અને પૂરા ફેબ્રુઆરી માસમાં પણ ટાઢ પડશે તેવી આગાહી છે ત્યારે લોકો ફરીથી માનતા થયા છે કે “ગ્લોબલ વોર્મિંગ”ની જેટલું જ ખતરનાક “ગ્લોબલ કૂલિંગ” પણ છે અને એશિયા, અમેરિકા, ઓસ્ટ્રેલિયા, યુરોપ સહિતના ખંડોમાં આ વર્ષે તેણે કૂલિંગનો બરાબર પરચો આપી દીધો છે. સમગ્ર પૃથ્વી પર ગરમીનું પ્રમાણ ૧૯૯૮ થી બંધ થયા બાદ ઈ.સ ૨૦૦૩ પછી સમગ્ર રીતે પૃથ્વી પર ઠંડી વધી રહી છે.
ભારતમાં આ કાતિલ ઠંડીથી સેંકડો લોકો છેલ્લા એક માસમાં મોતને ભેટ્યા છે. સમગ્ર વિશ્વમાં ઠંડીનું પ્રમાણ વધતુ જાય છે. અથવા તો ગુજરાત સૌરાષ્ટ્ર જેવા પંથકોમાં શિયાળાની ઋતુ લંબાતી જાય છે. આ માટે મૂળભૂત રીતે માનવીઓ જ જવાબદાર છે. અમેરિકા, ફ્રાન્સ, બ્રિટન, જર્મની સહિતના બધા ઉદ્યોગ પ્રધાન દેશોએ કાર્બન ડાયોક્સાઇડ, કાર્બન મોનોક્સાઇડ, ફ્લોરો કાર્બન, નાઇટ્રોજન ઓક્સાઈડ સહિતના અંગારવાયુથી સમગ્ર પૃથ્વીના પર્યાવરણને દૂષિત કરી દીધું છે. આ ઉપરાંત સમગ્ર પૃથ્વી પર વાહનોનાં વપરાશમાં ઉત્તરોત્તર વધારો પણ હવામાં પ્રદૂષણનો વધારો કરે છે.
હવામાં પ્રદૂષણ ભળતા તેમાં ગરમી વધે છે અને તેના આવરણો રચાય છે. જે સૂર્યના કિરણોને સીધી પૃથ્વી પર પડવા દેતા નથી. શિયાળામાં ભેજનું પ્રમાણ ૪૦ થી ૫૦ ટકા છે. તેથી પણ વધુ રહે છે, ત્યારે હવામાં રહેલા આ પ્રદૂષિત તત્ત્વો આ ભેજ સાથે ભળી જતાં આવરણ જાડું અને વિશાળ બનતા સૂર્યકિરણોને પૃથ્વીની સપાટી સુધી પહોંચવા દેતા નથી, તેથી સ્વાભાવિક જ ઠંડીનું પ્રમાણ વધતું જાય છે. આપણને ગ્લોબલ વોર્મિંગની તો બરાબર ખબર છે. પરંતુ ગ્લોબલ કૂલિંગ કે જેના પર વૈજ્ઞાનિકો પણ ખોજ અને શોધખોળ કરી રહ્યા છે અને સામાન્ય માનવીની સમજની બહાર છે. પણ જો આવું જ કૂલિંગનું વલણ ચાલુ રહેશે તો વિશ્વભરમાં બરફની ચાદર પથરાઈ જશે. જેમાંથી રણ જેવા ગરમ પ્રદેશો પણ બાકાત નહીં રહે.
ગ્લોબલ વોર્મિંગ
પૃથ્વીના તાપમાનમાં થઈ રહેલા સતત વધારાને ગ્લોબલ વોર્મિંગ અથવા વૈશ્વિક ઉષ્ણતા કહેવામાં આવે છે. ઔદ્યોગિકરણના પરિણામે મોટાપાયાના ઉદ્યોગો શરૂ થયા, વાહન વ્યવહારનો વ્યાપ વધ્યો, પેટ્રોલ-ડિઝલ વગેરે ધૂમાડાવાળા બળતણથી પ્રદૂષણમાં સતત વધારો થવા લાગ્યો. સૂર્યની ગરમીને ઓછી કરતા ઓઝોન વાયુના પડમાં ગાબડા પડવાની શરૂઆત થઈ, પરિણામ સૂર્યના કિરણોની વિપરિત અસર તાપમાનમાં પડી. જેને કારણે ગ્લોબલ વોર્મિંગ થયું. અને તેને કારણે હવામાન અને તાપમાનમાં ધરખમ ફેરફારો થવા લાગ્યા.
ગ્રીન હાઉસની અસર
તાજેતકરના વોર્મિંગના કારણો સંશોધન સક્રિય વિસ્તાર છે. ઔદ્યોગિક યુગના પ્રારંભથી અનુભવવામાં આવેલા વોર્મિંગ પાછળ માનવિય પ્રવૃત્તિઓ જવાબદાર છે. અને તેના કારણે વાતાવરણીય ગ્રીનહાઉસ ગેસમાં અનુભવવામાં આવેલું વોર્મિંગ ફક્ત કુદરતી કારણો દ્વારા જ સંતોષકારક રીતે સમજાવી શકાય તેમ નથી. તાજેતરના ૫૦ વર્ષોમાં આ કારણ અત્યંત સ્પષ્ટ છે, જે એ સમય હતો જેમાં ગ્રીન હાઉસ ગેસ એકત્રીકરણના વધારાએ સ્થાન લીધું હતું અને તેના માટે અત્યંત સંપૂર્ણ માપદંડો અસ્તિત્વમાં છે.
ગ્રીન હાઉસની અસર જોસેફ ફોરિયર દ્વારા ૧૮૨૪માં શોધી કાઢવામાં આવી હતી અને ૧૮૯૬માં સૌ પ્રથમ વાર જથ્થાબંધ રીતે સવારે એરહેનીયસ દ્વારા તપાસ કરવામાં આવી હતી. આ એક એવી પ્રક્રિયા છે જેના દ્વારા એબ્સોર્શન અને વાતવરણીય ગેસ દ્વારા ઈન્ફ્રારેડ રેડિયેશનનું પ્રદૂષણ ગ્રહના નીચા વાતાવરણ અને સપાટ સપાટીને હૂંફાળું કરે છે. ગ્રીનહાઉસની અસરનું અસ્તિત્વ એટલું વિવાદસ્પદ નથી. જ્યારે માનવ પ્રવૃત્તિઓ ખાસ પ્રકારના ગ્રીનહાઉસ ગેસના વાતાવરણીય જથ્થામાં વધારો કરે છે ત્યારે ગ્રીનહાઉસની ગેસના વાતાવરણીય જથ્થામાં વધારો કરે છે ત્યારે ગ્રીનહાઉસની મજબૂતાઈમાં કેટલો ફેરફાર થાય છે તે પ્રશ્ન છે.
દરેક વર્ષનું વધુમાં વધુ આવર્તન ઉત્તરીય ગોળાર્ધના શિયાળાના અંત દરમિયાનમાં પહોંચે છે અને છોડવાઓ જ્યારે વાતાવરણમાંથી CO2 દૂર કરે છે ત્યારે ઉત્તરીય ગોળાર્ધની આગળ ધપતી મોસમ દરમિયાન ઘટે છે. કુદરતી રીતે પેદા થતા ગ્રીનહાઉસની વોર્મિંગ અસર આશરે ૩૩ અને એનબીએસપી, સી (૫૯ અને એનબીએસપી, એફ) છે, જેના વિના વિના પૃથ્વી રહેવાલાયક નથી. પૃથ્વી પરના મોટા ગ્રીનહાઉસોમાં પાણીની વરાળ જે ગ્રીનહાઉસની અસરના આશરે ૩૬-૭૦ ટકા જેટલી થાય છે અને તેમાં વાદળો કાર્બન ડાયોક્સાઈડનો સમાવેશ થતો નથી અને તે ૯-૨૬ ટકામાં પરિણમે છે, મિથેન જે ૪-૯ ટકામાં પરિણમે છે અને ઓઝોન કે જે ૩-૭ ટકામાં પરિણમે છે. જ્યારથી ઔદ્યોગિક ક્રાંતિએ વિવિધ ગ્રીનહાઉસ ગેસના વાતાવરણીય જથ્થામાં વધારો કર્યો છે ત્યારથી માનવીય પ્રવૃત્તિઓ CO2, મિથેન, ટ્રોપોસ્ફેરિક ઓઝોન, CFC અને નાઈટ્રસ ઓક્સાઈડમાંથી કિરણોત્સર્ગી બળોમાં પરિણમી છે.
મિથેનના વાતાવરણીય જથ્થામાં ૧૭૦૦ના દાયકાની મધ્યમાં જ્યારથી ઔદ્યોગિક ક્રાંતિનો પ્રારંભ થયો ત્યારથી અનુક્રમે ૩૬ ટકા અને ૧૪૮ ટકાનો વધારો થયો છે. આ સ્તરો છેલ્લા ૬,૫૦,૦૦૦ વર્ષો, કે જેમાંથી બરફના ટુકડામાંથી વિશ્વસનીય ડેટા મેળવવામાં આવ્યો છે. તેમાં કોઈપણ સમયની તુલનામાં નોંધપાત્ર રીતે ઊંચા છે. માનવીય પ્રવૃત્તિઓમાં સમાવિષ્ટ એવી ફોસીલ ફ્યૂલને બાળવાથી છેલ્લા ૨૦ વર્ષોમાં CO2માં આશરે ત્રણ ગણો વધારો થયો છે. જમીનના વપરાશ ખાસકરીને જંગલોના નાશને કારણે અન્ય વધારો થયો છે. ફોસીલ ફ્યૂઅલ બાળવાની વધતી જતી પ્રવૃત્તિઓ અને જમીન વપરાશમાં ફેરફારને કારણે CO2 જથ્થામાં સતત વધારો થતો રહે તેવી ધારણા સેવવામાં આવે છે. વધારાની માત્રાનો આધાર અચોક્કસ આર્થિક સોશિયોલોજીકલ, ટેકનોલોજિકલ અને કુદરતી પ્રવૃત્તિઓ પર રહેશે.
ગ્લોબલ વોર્મિંગની સંભવિત અસરો
છૂટાછવાયા રેકોર્ડ સૂચવે છે કે બરફશિલાઓ ૧૮૦૦ના પ્રારંભિક સમયથી ઓગળી રહી છે. ૧૯૫૦માં માપદંડો પ્રારંભ કરવામાં આવ્યા હતા. તેમાં, WGMS અને NSIDC માં મળી આવ્યા હતા તેવા બરફશિલાઓના જથ્થા અસંતુલન પર દેખરેખ રાખવાનું સ્વીકારવામાં આવ્યું છે. ચોક્કસ વાતાવરણ ઘટનાઓને ગ્લોબલ વોર્મિંગ સાથે જોડવાનું મુશ્કેલ હોવા છતાં વૈશ્વિક તાપમાનમાં થયેલો વધારો બરફશિલાઓમાં ઘટાડો, આર્કટિક સંકોચન અને વિશ્વસ્તેર મુદ્રી સ્તરમાં વધારા સહિત વ્યાપક ફેરફારોમાં પરિણમે છે. પ્રેસિપીટેશનના જથ્થામાં અને પદ્ધતિમાં ફેરફારો પૂર અને દુષ્કાળમાં પરિણમે છે. ભારે વાતાવરણ ઘટનાઓનું આવર્તન અને ઉગ્રતામાં ફેરફારો થવાની શક્યતા છે. અન્ય અસરોમાં કૃષિ ઉપજમાં ફેરફારો નવા વેપારમાર્ગમાં વધારો, ઓછો ઉનાળુ સ્ટ્રીમ ફલો, સ્પેસીઓનો લોપ અને વિવિધ પ્રકારના રોગો વેકટરમાં વધારો થવો તેનો સમાવેશ થાય છે.
કુદરતી પર્યાવરણ અને માનવજીવન એમ બંને પર કેટલીક અસરો થઈ છે, જે ગ્લોબલ વોર્મિંગને આભારી છે. IPPC નો ૨૦૦૧નો અહેવાલ એવું સુચવે છે કે બરફશીલાઓનું ઓગળવું, આઈસ શેલ્પ અંતરાય જેમકે લાર્સન આઈસ શેલ્પ, દરિયાઈ સ્તરમાં વધારો, વરસાદની પદ્ધતિમાં ફેરફાર અને ભારે વાતાવરણ ઘટનાઓની ઉગ્રતા અને ફ્રીકવન્સીમાં થયેલો વધારો થોડા ઘણા અંશે ગ્લોબલ વોર્મિંગને આભારી છે.
સ્થાનિક આબોહવામાં ફેરફારો
અન્ય સંભવિત અસરોમાં કેટલાક પ્રદેશોમાં પાણીની તંગી અને અન્ય પ્રદેશોમાં પ્રેસિપિટેશનમાં વધારો, પર્વતીય બરફ જથ્થામાં ફેરફારો અને હૂંફાળા તાપમાનને કારણે આરોગ્ય પર વિપરિત અસરનો સમાવેશ થાય છે. અસરગ્રસ્ત વિસ્તારોમાં વધતી જતી વસ્તીની માત્રાને કારણે ગ્લોબલ વોર્મિંગની સામાજિક અને આર્થિક અસરો વધુ ખરાબ બની શકે છે. સાધારણ વાતાવરણવાળા પ્રદેશોમાં કેટલાક ફાયદાઓ જેમ કે ઠંડીને કારણે થોડી માત્રામાં મૃત્યુઓ થવાની ધારણા સેવાય છે. પરંતુ પૃથ્વીના અમુક વિસ્તારોમાં ગ્લોબલ કૂલિંગની વધતી જતી અસરને કારણે આ ધારણા પણ ખોટી પૂરવાર થતી જણાય છે.
આમ, પૃથ્વીના અમુક વિસ્તારમાં ગ્લોબલ વોર્મિંગ અને અમુક વિસ્તારમાં ગ્લોબલ કૂલિંગની વ્યાપક અસરોને લીધે જનજીવન ખોરવાઈ રહેલું જણાય છે. નવો IPCC ફોર્થ એસેસમેન્ટ રિપોર્ટ સંક્ષિપ્ત સાર એવો અહેવાલ આપે છે કે ૧૯૭૦ થી ઉત્તર એટલાન્ટિક સમુદ્રમાં ઉગ્ર ટ્રોપિકલ વાવાઝોડા ગતિવિધિમાં વદારો થયો હતો તેવા નિરિક્ષણયુક્ત પુરાવાઓ છે, જે સમુદ્રની સપાટીના તાપમાનમાં થતા વધારાની સાથે સહસંબંધ ધરાવે છે. પરંતુ નિયમિત ઉપગ્રહ નિરીક્ષણોના રેકોર્ડ પૂર્વે લાંબાગાળાના વલણો શોધી કાઢવા તે જટિલ છે. વધારાની ધારેલી અસરોમાં ૧૯૮૦-૧૯૯૯ સાતે સંબંધિત ૨૦૯૦-૨૧૦૦ માં સમુદ્રી સ્તર ૦.૧૮ થી ૦.૫૯ મીટરમાં વધારો, કૃષિ ક્ષેત્રે સંકટ, થર્મોહેલાઈન સકર્યુલેશનનું સંભવિત ધીમા પડવું, ઓઝોન સ્તરમાં ઘટાડો, ઉગ્રતામાં વધારો, વાવાઝોડાઓ અને ભારે વાતાવરણ ઘટનાઓ, સમુદ્ર પીએચનું સ્તર નીચું આવવું, સમુદ્રમાં ઓક્સીજનમાં ઘટાડો અને વિવિધ રોગોનો ફેલાવો જેમ કે મેલેરિયા અને ડેન્ગ્યુ તાવ, તેમ જ લીમ રોગ, હેન્ટાવાયરસ ચેપ, બૂબોનીક પ્લેગ અને કોલેરાનો સમાવેશ થાય છે. ભવિષ્યના ક્લાયમેટ અંદાજોને આધારે એક અભ્યાસમાં ૧૧૦૩ પ્રાણીઓ પ્લાન્ટ સ્પેશીના નમૂનામાંથી ૧૮ ટકાથી ૩૫ ટકાનો ૨૦૫૦ની સાલ સુધીમાં લોપ થશે એવી ધારણા સેવવામાં આવી છે. જો કે, બહુ ઓછા અભ્યાસોએ તાજેતરના ક્લાયમેટ ફેરફારને કારણે લોપ થશે તેવી ધારણા સેવી છે અનેક અભ્યાસ સુચવે છે કે લોપના અંદાજિત દરો અનિશ્ચિત છે. (હિમ નદીઓનું સુકાવું અને અદૃશ્ય થવું)
અર્થશાસ્ત્ર પર અસર
કેટલાક અર્થશાસ્ત્રીઓએ વિશ્વભરમાં ક્લાયમેટ ફેરફારથી થયેલા નુકસાનના ચોખ્ખા આર્થિક ખર્ચનો અંદાજ બાંધવાનો પ્રયત્ન કર્યો હતો. આ પ્રકારના અંદાજોએ હજુ સુધી કોઈ અંતિમ તારણો હાંસલ કર્યા નથી, ૧૦૦ અંદાજોના એક સર્વેમાં કાર્બન (ટનદીઠ કાર્બન ડાયોક્સાઈડના યુએસ ડોલર ૧૨) ટનદીઠ યુએસ ડોલર ૪૩ની સરેરાશ સાથે મૂલ્ય કાર્બન (ટીસી) ટનદીઠ યુએસ ડોલર ૧૦ (કાર્બન ડાયોક્સાઈડ ટન દીઠ યુએસ ડોલર ૩)થી લઈને યુએસ ડોલર ૩૫૦ ટીસી (ટનદીઠ કાર્બન ડાયોકસાઈડ યુએસ ડોલર ૯૫), સંભવિત આર્થિક અસર પરના એક વ્યાપક જાહેર અહેવાલ એ સ્ટર્ન સમીક્ષા છે. તે સૂચવે છે કે ભારે વાતાવરણ કદાચ વૈશ્વિક કાચી ઘરેલુ પેદાશમાં એક ટકા સુધીનો ઘટાડો કરી શકે છે, અને ખરાબમાં ખરાબ કિસ્સામાં વૈશ્વિક માથાદીઠ વપરાશ કદાચ ૨૦ ટકા સુધી ઘટી શકે છે. અહેવાલની પદ્ધતિ તરફેણકારી વલણ અને ઉપસંહારની ઘણા અર્થશાસ્ત્રીઓએ ટીકા કરી છે, આ ટીકાઓ મુખ્યત્વે સમીક્ષાની ડિસ્કાઉન્ટીંગની ધારણાઓ અને તેની સ્થિતિ અંગેની પસંદગીઓ અંગેની છે. જ્યારે અન્યોએ સંખ્યાની દૃષ્ટિએ આર્થિક જોખમોને લગતા સામાન્ય પ્રયત્નોને ટેકો આપ્યો છે. પ્રાથમિક અભ્યાસ સૂચવે છે કેગ્લોબલ વોર્મિંગને પહોંચી વળવાના ખર્ચાઓ અને ફાયદાઓ વ્યાપક રીતે અક્ષાંશમાં તુલનાત્મક છે.
ગ્લોબલ વોર્મિંગને પહોંચી વળવાના પગલાઓ
ક્લાયમેટ વૈજ્ઞાનિકોમાં એક વ્યાપક સંધિએ છે કે વૈશ્વિક તાપમાનમાં થઈ રહેલો વધારો કેટલાક રાષ્ટ્રો, રાજ્યો, કોર્પોરેશનો અને વ્યક્તિઓને પ્રતિભાવ અમલી બનાવવામાં પરિણમ્યો છે. ગ્લોબલ વોર્મિંગ અંગેના આ પ્રતિભાવો ગ્લોબલ વોર્મિંગની અસરો સામે વ્યવસ્થા કરવી અને ઘટાડવી અથવા ગ્લોબલ વોર્મિંગને ઉલ્ટી તે બે વચ્ચે વ્યાપક રીતે વહેંચાય છે. પાછળથી પહોંચી વળવું તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. અને તેમાં પ્રદૂષણ ઘટાડો અને અટકળયુક્ત જિયોએન્જિનિયરીંગ એમ બંનેનો સમાવેશ થાય છે. ઘણા પર્યાવરણીય જૂથો ગ્લોબલ વોર્મિંગ સામે વ્યક્તિગત પગલાંને પ્રોત્સાહન આપે છે, તેમજ ઘણી વખત વપરાશકર્તા દ્વારા જ નહી પરંતુ, સમુદાય અને પ્રાદેશિક સંસ્થાઓ દ્વારા પણ પ્રોત્સાહન આપવામાં આવે છે. કેટલાંક ફોસીલ ફ્યૂઅલ ઉત્પાદન અને CO2 પ્રદૂષણ વચ્ચે સીધો સંબંધ દર્શાવીને વિશ્વકક્ષાએ ફોસીલ ફ્યૂઅલ ઉત્પાદન પર ક્વોટાનું સૂચન કર્યું છે.
અમેરિકન નિવૃત્તિ જનરલો અને એડમિરલોના બનેલ મિલિટરી એડવાઈઝરી બોર્ડ દ્વારા “નેશનલ સિક્યુરિટી એન્ડ થ્રેડ ઓફ ક્લાઈમેન્ટ ચેન્જ” નામનો અહેવાલ પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યો. આ અહેવાલમાં અંદાજવામાં આવ્યું છે કે ગ્લોબલ વોર્મિંગને કારણે સુરક્ષાને લગતી બાબતો પ્રભાવિત થઈ છે. ઘણા પર્યાવરણીય જૂથો ગ્લોબલ વોર્મિંગ સામે વ્યક્તિગત પગલાંને પ્રોત્સાહન આપે છે, તેમજ વૈકલ્પિક બળતણના વપરાશ સામે વિસ્તરિત ઉર્જા કાર્યક્ષમતા અને મર્યાદિત પગલાંઓ સહિત ક્લાયમેટ ફેરફાર પર વ્યવસાયિક પગલાંનો પણ સમાવેશ થાય છે.
જાન્યુઆરી ૨૦૦૫માં યુરોપિયન યૂનિયને તેની યુરોપિયન યૂનિયન એમિસન ટ્રેડિંગ સ્કીમ રજૂ કરી હતી, જે અનુસાર ગ્રીનહાઉસ ગેસ પ્રદૂષણ ટ્રેડિંગ યોજના મારફતે કંપનીઓ સરકાર સાથે મળીને પોતાના પ્રદૂષણ પર નિયંત્રણ મૂકવા સંમત થાય છે. અથવા તેમની મંજૂરીઓ અંતર્ગત કામ કરતા લોકો પાસેથી ક્રેડિટની ખરીદી કરે છે. ઓસ્ટ્રેલિયાને ૨૦૦૮માં તેમની કાર્બન પોલ્યુશન રિડકશન સ્કીમની જાહેરાત કરી હતી.
યુનાઈટેડ સ્ટેટસના પ્રમુખ બરાક ઓબામા એ જાહેરાત કરી હતી કે તેઓ અર્થતંત્ર આધારિત નિયંત્રણ અને વેપાર યોજના રજૂ કરશે. ગ્લોબલ વોર્મિંગને નાથવા માટે વિશ્વની પ્રાથમિક આંતરરાષ્ટ્રીય સંધિ એ ક્યોટો પ્રોટોકોલ છે, ૧૯૯૭માં વાટાઘાટ હાથ ધરાઈ હતી તે યુએનએફસીસીસીમાં એમેન્ડમેન્ટ છે. આ પ્રોટોકોલ હવે વૈશ્વિક સ્તર ૧૬૦ કરતા વધુ દેશોને અને ૫૫ થી વધુ વૈશ્વિક ગ્રીનહાઉસ ગેસ પ્રદૂષણોને આવરી લે છે. ફક્ત યુએસ અને કઝાકસ્તાને આ સંધિ સ્વીકારી નથી, કેમકે યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સ ઐતિહાસિક રીતે ગ્રીનહાઉસ ગેસ છોડનાર વિશ્વનો સૌથી મોટો દેશ છે. આ સંધિ ૨૦૧૨માં પૂરી થાય છે. અને તેના પછીની ભવિષ્યની સંધિ કરવા માટે આંતરરાષ્ટ્રીય વાટાઘાટો મે ૨૦૦૭માં શરૂ થઈ હતી. યુએસ પ્રમુખ જ્યોર્જ ડબલ્યુ બુશે ક્લાયમેટ ફેરફારને નાથવા માટે સુધારેલી ઉર્જા ટેકનોલોજી આગળ ધપાવી હતી. જ્યારે અમેરિકામાં આવેલા વિવિધ રાજ્યો અને શહેરી સરકારે સ્થાનિક ધોરણે ક્યોટો પ્રોટોકોલને ટેકો અને પાલન કરવાનો સંકેત આપતા પોતાના પ્રયાસો શરૂ કર્યા હતા. જેમાં રિજીયોનલ ગ્રીનહાઉસ ગેસ ઈનિશીયેટીવનો સમાવેશ થાય છે.
મેઘા યોગેશકુમાર ભટ્ટ
લેખિકા ગુજરાત આર્ટસ એન્ડ કોમર્સ કોલેજ, અમદાવાદમાં વ્યાખ્યતા સહાયક છે.
સંકલનઃકંચન કુંભારાણા
Path Alias
/articles/galaobala-vaoramainga-anae-galaobala-kauulainga-maanavae-naontaraelai-apatataio
Post By: vinitrana